Destansı Sefarad Roman – ‘’Rachel et les Siens’’, Metin Arditi
Ralf Arditti
1917’de Filistin’in Yafa’sında başlayıp, 1942’de İstanbul’a geçen, 1948’de Paris’e uzanan ve 1968’de bir ara Cenevre’ye dönüp sonra da Londra ve New York kentlerini kapsayarak 1982’de sonlanan romana ‘destansı’ denmez mi?
65 yıllık sürede önemli tarihsel olaylara ilk elden tanık oluyoruz: 1917’de İngilizler’in Filistin’i Osmanlılardan almaları, 1936’da Arap milliyetçilerin Kudüs-Yafa trenine saldırıları, 1942’de Türkiye’de Varlık Vergisi faciası, 2. Dünya Harbinden sonra Fransızların Almanlar’la işbirliği yapanlara nefretleri, 1967’de 6 günlük savaşın kalıcı etkileri…
Tüm bu geniş coğrafyada, bir ömür süresince ana karakter: Rachel Alkabes. Yafa’nın eski ailelerinden, Sefarad anne-babanın Arapça konuşan kızlarının, Hıristiyan Arap komşuları ile olan huzurlu yaşamlarının göç eden Moskubim (Rus ve Polonya Yahudileri) yüzünden bozulmaları ile başlıyor öykü.
20. yüzyıl başlarında Filistin’in yerleşik Yahudileri ve yeni gelen aydın Aşkenazlar’dan bazıları Martin Buber’in Brit Şalom liderliğinde yerel Arap ahaliyle birlikte yaşamak isterler. Fakat artan Yahudi göçü Arapları korkutur ve yurtlarından olacaklarını anladıklarında saldırıya geçerler. Rachel Alkabes ise Arap Filistin’lilere anlayışla yaklaşır ve tutumunu kaleme aldığı tiyatro oyunlarında yansıtır.
Fakat güç ve gerçekçilik, Almanya ve pogrom ülkelerinden göç eden Yahudiler’e aittir. Kibbutzlar kurulur, bataklıklar kurutulur, disiplin ve savunmaya önem verilir. İki ulusun birlikte yaşamaları zorlaşır.
Bu hengame içerisinde Rachel evlenir, kızı doğar ve… terör onları vurur. Çöküntüden kaçmak için Türkiye’li bir Sefarad ile evlenir, İstanbul’a yerleşirler. Burada büyük Varlık trajedisi onları beklemektedir. Fakat İstanbul Rachel’e yeni aşk kapıları da açar.
O zamanki İstanbul defterdarı Faik Ökte’nin ‘’Varlık Vergisi Faciası’’ ve Yılmaz Karakoyunlu’nun ‘’Salkım Hanımın Taneleri’’ kitabından sonra Verginin uygulanmasını en canlı anlatan sayfalar ‘’Rachel’’ kitabında. Tipik İstanbul Yahudisinin maliye ve polisden korkusu ve biçareliği ile Zübeyde adlı bir Türk hanımefendisinin ona uzattığı yardım eli arasındaki çelişki yazarın Türk halkı ile zamanın hükümetini nasıl birbirlerinden ayrı tuttuğuna kanıttır.
Metin Arditi (ailesini tanırım fakat akrabalığımız yoktur) Ankara doğumlu ve küçük yaşta İsviçre’ye göç etmiş bir işadamı/yazar. Uzun yıllar Cenevre’de Orchestre de la Suisse Romande’un başkanlığını başarıyla yürüttü ve son 25 yılda da kendini tamamen kitaplarına hasretti. ‘’Rachel et les Siens’’in (Rachel ve Onunkiler) en son ve onu en zorlayan eseri olduğunu itiraf ediyor, bir söyleşide.
Rachel ıstıraplı ve kendini ‘suçlu’ hissettiren yaşamını oyunlar yazarak yumuşatır. Fakat temaları, içinde bulunduğu ortamın ruh haline aykırıdır. Tel Aviv’de terör olayları esnasında Araplarla dostluğu savunur, İstanbul’da yazdığı ‘’Aşkale Treni’’nde Varlık Vergisi yasasıyla iflas eden azınlıkların birbirlerine yardımlarına değinir, Fransa’da Almanlarla dost olan Fransız kadınlarını anlamaya çalışır. Her defasında seyirciler oyunu protesto ederler fakat sonunda Rachel’in satırları galip gelir ve dünya çapında üne kavuşur.
Kitap ayni zamanda kişisel sırlarla doludur…yıllarca gizlenen, konuşulmayan ve Rachel’in mutluluğuna gölge düşüren sırlar.
‘’Rachel ve Onunkiler’’ bir Sefarad destanı sanki. İçindeki Ladino deyimlerden, Türkçe sözcüklere… Aşkenaz rekabetinden, modern İsrail’e uyum sağlama sıkıntılarına kadar İstanbul doğumluların bildikleri ve anladıkları bir dünyanın tarihsel tablosu.
Not: Kitabın geçtiği şehirlerde gezilen sokaklar, oturulan binalar ve olaylar gerçeğe fevkalade yakın. İki küçük hatayı zikretmem gerek: Jerusalem Post gazetesinin İsrail’in kuruluşundan önceki adı Palestine Post idi. 1942’de Varlık Vergisi esnasında Yapı Kredi Bankası henüz yoktu, 1944’de kuruldu.
· Metin Arditi: Rachel et les siens; 505 s.; Bernard Grasset, Paris, 2020
*****
Bir sonraki yazı: 31 Mart 2021
Comments